Zawód psychoterapeuty w Polsce okiem prawnik

Zawód psychoterapeuty nie jest w Polsce zawodem regulowanym. Od jakiegoś czasu publiczna dyskusja na ten temat staje się jednak coraz głośniejsza. Już od dawna środowisko psychoterapeutów postuluje uregulowanie ich zawodu, a kolejne próby w tym zakresie zostały niedawno podjęte. Przyjrzyjmy się zatem, jak aktualnie wygląda w Polsce regulacja zawodu psychoterapeuty z punktu widzenia przepisów prawa.

Wolność wykonywania zawodu a zawód regulowany

Konstytucja RP zapewnia każdemu wolność wyboru i wykonywania zawodu, a także wyboru miejsca pracy. Jest to zasada, od której jednak zgodnie z Konstytucją możliwe są wyjątki. W takich przypadkach przepisy ustaw mogą wprowadzać określone ograniczenia czy wymogi. Mowa wówczas o zawodach regulowanych, rozumianych jako zespół czynności zawodowych, których wykonywanie jest uzależnione od spełnienia wymogów określonych w przepisach (zob. Zawody regulowane – NAWA). Do tego rodzaju wymogów może należeć zdobycie określonego wykształcenia, zdanie państwowego egzaminu zawodowego lub odbycie praktyki czy stażu w określonym wymiarze pod okiem osoby wykonującej dany zawód regulowany. Typowymi przykładami zawodów regulowanych są np. zawody prawnicze (adwokat, radca prawny, notariusz), architekci z uprawnieniami budowlanymi czy lekarze.

Zawód psychoterapeuty jako zawód regulowany?

W przepisach polskiego prawa nie znajdziemy żadnych przepisów wprost określających ograniczenia czy wymogi w zakresie wykonywania zawodu psychoterapeuty. Co prawda w ustawie o zawodzie psychologa jest mowa o psychoterapii jako o jednej z czynności wykonywanych przez psychologa. Nie można jednak przyjąć, że tym samym wykonywanie psychoterapii jest jakkolwiek reglamentowane czy zastrzeżone tylko dla psychologów. Należy bowiem pamiętać, że przysługujące każdemu uprawnienia konstytucyjne, w tym wspomniana wyżej wolność zawodu, mogą być ograniczane jedynie w formie ustawy i w sposób jednoznaczny. Innymi słowy, wszelkie ograniczenia praw konstytucyjnych muszą być wykładane wąsko i czytelnie.

W rezultacie w Polsce zawód psychoterapeuty nie jest zawodem regulowanym. W związku z tym zgodnie z Konstytucją każdy ma prawo go wykonywać i nikomu nie można tego zabronić. Nie ma także przepisów prawa, które jakkolwiek ograniczałyby prawo posługiwania się określeniem psychoterapeuta, albowiem nie ma obecnie w Polsce żadnych wymogów prawnych co do kompetencji takiej osoby. Niestety konsekwencją tego stanu rzeczy jest to, że obecnie każda osoba może zajmować się psychoterapią w Polsce, nawet ta nieposiadająca odpowiednich kompetencji.

Zawód psychoterapeuty a zawód psychologa

Nierzadko, w szczególności przez osoby niezwiązane z psychologią czy psychoterapią, zawód psychoterapeuty mylony jest z zawodem psychologa. Wynika to nie tylko z podobnej nazwy obu profesji. Często osoby wykonujące zawód psychoterapeuty są faktycznie również psychologami (a co najmniej absolwentami studiów psychologicznych).

W świetle przepisów prawa zawód psychologa jest jednak zawodem regulowanym, a warunki jego wykonywania określa ustawa o zawodzie psychologa. W kontekście zawodu psychoterapeuty warto przypomnieć, że wykonywanie zawodu psychologa polega na świadczeniu usług psychologicznych, a w szczególności m.in. na psychoterapii (art. 4). Psycholog w rozumieniu ustawy o zawodzie psychologa może więc i nierzadko tak jest w praktyce, określić się mianem psychoterapeuty, jeżeli świadczy usługi psychoterapii. Trzeba jednak pamiętać, że zawód psychologa może wykonywać osoba, która spełnia wymagania określone ustawą o zawodzie psychologa (art. 3). Więcej na temat zawodu psychologa napiszemy w jednym z kolejnych wpisów.

Art. 65 ust. 1 Konstytucji RP: Każdemu zapewnia się wolność wyboru i wykonywania zawodu oraz wyboru miejsca pracy. Wyjątki określa ustawa.
Ustawa z dnia 8 czerwca 2001 r. o zawodzie psychologa i samorządzie zawodowym psychologów.
Art. 4 ust. 1 ustawy o zawodzie psychologa: Wykonywanie zawodu psychologa polega na świadczeniu usług psychologicznych, a w szczególności na:[…] 4) psychoterapii […].

Psychoterapeuta a specjalista psychoterapii uzależnień

Innym przykładem specjalności często wykonywanej przez psychoterapeutów jest terapia uzależnień. Jak się okazuje, również w tym przypadku mamy do czynienia z zawodem na swój sposób regulowanym. Mam na myśli to, że przepisy nie rezerwują prowadzenia terapii uzależnień wyłącznie dla specjalistów psychoterapii uzależnień, o ile nie mówimy o szczególnych sytuacjach, kiedy posiadanie takiego tytułu jest wymagane. Będzie tak np. w przypadku świadczenia usług na podstawie ustawy o wychowaniu w trzeźwości i przeciwdziałaniu alkoholizmowi, rehabilitacji osób uzależnionych na podstawie ustawy o przeciwdziałaniu narkomanii czy zajęć prowadzonych w domu dla osób uzależnionych od alkoholu na podstawie rozporządzenia ministra pracy i polityki społecznej w sprawie domów pomocy społecznej. Co do zasady więc, poza przypadkami wskazanymi w przepisach, każdy psychoterapeuta, o ile we własnej ocenie ma odpowiednie kwalifikacje, może prowadzić terapię uzależnień.

Jeżeli jednak psychoterapeuta chciałby prowadzić terapię uzależnień we wszystkich przypadkach, wówczas musi uzyskać tytuł specjalisty terapii uzależnień. Regulacja zawodu specjalisty psychoterapii uzależnień ma swoje źródło w art. 46 pkt 1 ustawy z dnia 24 lutego 2017 r. o uzyskiwaniu tytułu specjalisty w dziedzinach mających zastosowanie w ochronie zdrowia („Ustawa”). Zgodnie z tym przepisem, minister właściwy do spraw zdrowia określi, w drodze rozporządzenia, dziedziny ochrony zdrowia, w których można uzyskać tytuł specjalisty. Zgodnie z kolei z § 2 rozporządzenie Ministra Zdrowia z dnia 13 czerwca 2017 r. w sprawie specjalizacji w dziedzinach mających zastosowanie w ochronie zdrowia („Rozporządzenie”) tytuł specjalisty można uzyskać m.in. w dziedzinie psychoterapii uzależnień. Tym samym zawód specjalisty psychoterapii uzależnień zalicza się do specjalizacji w dziedzinie ochrony zdrowia.

Jak zostać specjalistą psychoterapii uzależnień?

Zgodnie z art. 2 Ustawy, tytuł specjalisty w dziedzinie ochrony zdrowia można uzyskać:

1) po ukończeniu w ramach kształcenia podyplomowego jednostopniowego szkolenia specjalizacyjnego w danej dziedzinie ochrony zdrowia na podstawie programu szkolenia specjalizacyjnego w tej dziedzinie albo

2) po uznaniu dotychczasowego dorobku naukowego lub zawodowego za równoważny ze zrealizowaniem programu szkolenia specjalizacyjnego w danej dziedzinie ochrony zdrowia

– oraz po zdaniu Państwowego Egzaminu Specjalizacyjnego w dziedzinie ochrony zdrowia.

Do wyboru są więc dwie ścieżki uzyskania tytułu, co zresztą jest nierzadko spotykane w przypadku zawodów regulowanych.

Po pierwsze, przed przystąpieniem do egzaminu, można ukończyć specjalistyczne szkolenie. Nie każdy jednak może rozpocząć kształcenie podyplomowe. Zgodnie z załącznikiem 2 do Rozporządzenia, w przypadku psychoterapii uzależnień, do szkolenia specjalizacyjnego można przystąpić po ukończeniu konkretnych kierunków studiów, tj. lekarskiego, pielęgniarstwa, położnictwa, pracy socjalnej, psychologii, pedagogiki, pedagogiki specjalnej, socjologii, resocjalizacji, zdrowia publicznego lub nauk o rodzinie.

Po drugie, dopuszcza się także możliwość przystąpienia do egzaminu bez odbywania szkolenia specjalizacyjnego. Taką formę uzyskania tytułu specjalisty warto rozważyć w sytuacji, w której dotychczas dany psychoterapeuta i tak zajmował się terapią uzależnień i w związku z tym posiada wystarczającą wiedzę i doświadczenie, by zdać egzamin państwowy. O uznaniu dorobku za wystarczający decyduje zespół ekspertów powoływany przez dyrektora Centrum Medycznego Kształcenia Podyplomowego.

W każdym przypadku jednak końcowym i kluczowym etapem jest zdanie egzaminu państwowego.

Składa się on z egzaminu teoretycznego i egzaminu praktycznego. Warunkiem dopuszczenia do egzaminu praktycznego jest uzyskanie pozytywnego wyniku z egzaminu teoretycznego. Egzamin teoretyczny przeprowadza się w formie egzaminu testowego (jeżeli liczba osób zdających wynosi co najmniej 30) albo egzaminu ustnego (art. 34 ust. 3 i 4 Ustawy). Zgodnie z § 9 Rozporządzenia, egzamin testowy jest sprawdzianem wiadomości teoretycznych z zakresu objętego programem szkolenia specjalizacyjnego w danej dziedzinie ochrony zdrowia. Zgodnie natomiast z § 20 § 1 Rozporządzenia, egzaminy ustny i praktyczny przeprowadza się w zakresie i w sposób uwzględniający specyfikę danej dziedziny ochrony zdrowia.

Psychoterapeuta a specjalista psychoterapii dzieci
i młodzieży

Analogicznie wygląda sytuacja w przypadku psychoterapii dzieci i młodzieży. Również w tym przypadku można uzyskać tytuł specjalisty, który jest zawodem regulowanym na takich samych zasadach jak specjalista psychoterapii uzależnień – właściwe są także przepisy Ustawy i Rozporządzenia, a ścieżki uzyskania tytułu wyglądają tak samo. W pełni aktualne pozostają zatem wyjaśnienia zawarte w poprzednim punkcie.

Różnica polega zaś na tym, że do szkolenia specjalizacyjnego w dziedzinie psychoterapii dzieci i młodzieży można przystąpić po ukończeniu psychologii, pedagogiki, resocjalizacji, pielęgniarstwa lub studiów lekarskich. Zakres dopuszczalnych kierunków studiów podstawowych jest zatem w tym przypadku znacznie węższy.

Wykonywanie zawodu psychoterapeuty w Polsce przez cudzoziemca

Regulacja zawodu psychoterapeuty jest niezwykle ważna, a konsekwencją braku uregulowania w Polsce zawodu psychoterapeuty (z wyjątkiem psychoterapii uzależnień i psychoterapii dzieci i młodzieży – o czym niżej) jest możliwość jego wykonywania w Polsce również przez cudzoziemców, bez konieczności spełnienia dodatkowych wymogów.

Jeżeli zawód psychoterapeuty miałby być wykonywany przez cudzoziemca na podstawie umowy o pracę (np. w ośrodku czy poradni), to decyzję o uznaniu zagranicznych kwalifikacji podejmuje bezpośrednio pracodawca. Ma on prawo wymagać potwierdzenia równoważności zagranicznego dokumentu z jego polskim odpowiednikiem lub przedłożenia informacji o poziomie wykształcenia uzyskanego za granicą. Więcej o wydawaniu informacji o zagranicznych dyplomach znajdziesz pod tym linkiem.

Natomiast w przypadku specjalisty psychoterapii uzależnień oraz specjalisty psychoterapii dzieci i młodzieży, droga uzyskania tytułu zawodowego jest otwarta także dla cudzoziemców. Również obcokrajowcy mogą przystąpić do szkolenia specjalizacyjnego – obywatele Unii Europejskiej, Konfederacji Szwajcarskiej oraz państwa członkowskiego Europejskiego Obszaru Gospodarczego na takich samych zasadach co Polacy, natomiast pozostali po przedstawieniu dokumentu, na podstawie którego przebywają na terytorium Polski.

Jednocześnie, zgodnie z art. 47 Ustawy, minister właściwy do spraw zdrowia na wniosek osoby, która uzyskała tytuł specjalisty za granicą, może uznać ten tytuł za równoważny z tytułem specjalisty w dziedzinie ochrony zdrowia w Rzeczypospolitej Polskiej, jeżeli zostały spełnione następujące warunki:

1) czas szkolenia specjalizacyjnego odbytego za granicą nie odbiega od czasu określonego w programie szkolenia specjalizacyjnego w danej dziedzinie ochrony zdrowia odbywanego w Rzeczypospolitej Polskiej;

2) program szkolenia specjalizacyjnego odbytego za granicą w zakresie wymaganej wiedzy teoretycznej oraz umiejętności praktycznych odpowiada w istotnych elementach programowi szkolenia specjalizacyjnego w danej dziedzinie ochrony zdrowia odbywanego w Rzeczypospolitej Polskiej.

W niektórych przypadkach konieczne może być także odbycie stażu uzupełniającego.

Wykonywanie zawodu psychoterapeuty za granicą

Wykonywanie zawodu psychoterapeuty za granica odbywa się według zasad obowiązujących w danym kraju. Każdy kraj ma swobodę w decydowaniu o tym, jaki zawód uznać za regulowany. Dotyczy to także krajów Unii Europejskiej. Nie inaczej jest w przypadku zawodu psychoterapeuty, który jest zawodem regulowanym w wielu krajach członkowskich Unii Europejskiej, jednak nie we wszystkich, jak chociażby pokazuje przykład Polski.

Aktualnie zawód psychoterapeuty jest zawodem regulowanym w 21 krajach członkowskich, których lista dostępna jest tutaj. Nie jest ona jednak do końca precyzyjna, albowiem w przypadku Polski pod hasłem „psychoterapeuta” umieszczono na niej instruktora czy specjalistę terapii/psychoterapii uzależnień. Informacje w niej zawarte będą wiec mylące dla kogoś, kto chciałby potwierdzić, czy zawód psychoterapeuty jest zawodem regulowanym. Należy więc ją traktować raczej jako wskazówkę. W razie chęci podjęcia pracy jako psychoterapeuta w innym państwie najlepiej zajrzeć na narodowe strony internetowe poświęcone wykonywaniu zawodów regulowanych w danych krajach.

Projekt uregulowania zawodu psychoterapeuty

W związku z opisaną wyżej sytuacją, od kilku lat środowisko psychoterapeutów postuluje uregulowanie wykonywania zawodu psychoterapeuty w Polsce. Pomimo podjętych prób przygotowania ustawy w tym zakresie, ostatecznie prace nad nią zostały zarzucone. Niedawno z kolei przygotowano projekt rozporządzenia, które miałoby wprowadzić specjalizację w zakresie psychoterapii, na wzór opisanych wyżej specjalizacji w zakresie psychoterapii uzależnień i psychoterapii dzieci i młodzieży. Projekt spotkał się jednak z bardzo chłodnym przyjęciem środowiska. O jego dalszych losach oraz szerszych kulisach jego powstania przeczytasz w kolejnym wpisie.

Przeczytaj też o tym, jak ustawić profesjonalną końcówkę E-MAIL w Twoim gabinecie lub ośrodku.